એપીલેપ્સી એ એક ગ્રીસ શબ્દ છે. ગ્રીસ ભાષામાં એનો અર્થ ‘Feeling Evil’ થાય છે.એટલે, વર્ષો પેહલા, કંઈક ‘બાહ્ય શક્તિ’ની અસર થાય છે,એવી માન્યતા હતી. આપણા દેશમાં હાલમાં પણ ઘણાંબધાં લોકો એને રોગ માનવાને બદલે Evil શક્તિ માની ધાગા દોરા કરાવે છે. શહેરોમાં એનું પ્રમાણ ઘટ્યું છે, પરંતુ ગ્રામીણ વિસ્તારમાં હજુ પણ તે પ્રચલિત છે.

હકીકતમાં, એપીલેપ્સી -ખેંચ એ એક મગજનો રોગ છે. તેથી , આવી માન્યતા / અંધ શ્રધ્ધામાં પડયા  વગર યોગ્ય ડૉક્ટર ની સલાહ લેવી. લગભગ 100 માંથી 4 વ્યક્તિ ને જીવનમાં 1 વાર ખેંચ આવેલ હોય છે, પરંતુ જીવનમાં આવેલ 1 ખેંચને એપીલેપ્સી ના કહેવાય. જો આ ખેંચ વર્ષમાં 2 થી વધુ વાર અથવા વારંવાર આવે તો જ એને એપીલેપ્સી કહેવાય.

• એપીલેપ્સીનાં કારણો:  

1. બાળકનાં જન્મ વખતે ઑક્સિજનની ઉણપ

2. કોઈ પણ પ્રકારનાં અકસ્માત /એક્સીડન્ટ થી માથાનાં ભાગ માં ઇજા  - ઘણીવાર બહુજ સામાન્ય દેખાતી ઇજા પણ મગજને ઇજા પહોંચાડી શકે છે અને ખેંચ અથવા મગજની કાર્યક્ષમતા ઓછી થવાની શક્યતા રહે છે ,એટલા માટે હેલ્મેટ અથવા ગાડી ચલાવતી વખતે સીટ બેલ્ટ પહેરવું અનિવાર્ય છે.

3. મગજનો તાવ : વાઇરસ , જીવાણુ ,ટી.બી.થી થતા મેનીન્જાઈટીસ વિગેરે ..

4. મગજની ગાંઠ : બ્રેઈન ટ્યુમર

5. જીનેટીક એપીલેપ્સી: જન્મજાત મગજ ન કોષોમાં ડેવલપમેન્ટ માં ડિફેકટ

     જેવીકે , Cortical dysplasia

6. શરીરમાં સોડીયમ , પોટેશિયમ , કૅલ્શિયમ જેવાં રસાયણો ની વધઘટ

7. ડાયાબિટીસ નાં પેશન્ટમાં શુગરનાં  પ્રમાણમાં ખૂબ વધ -ઘટ થવાથી

8. મોટા ભાગ ની એપીલેપ્સીમાં કંઈજ કારણ જડતું નથી એને Idiopathic Epilepsy કહેવાય. આ પ્રકારની

    એપીલેપ્સી મોટાભાગે Genetic હોય એવી શક્યતા છે.

એપિલેપ્સી વધારે નાના બાળકોમાં જોવા મળે છે, 5 વર્ષથી નાના બાળકોને તાવ દરમ્યાન ખેંચ આવે તેને Febrile Convulsion કહેવાય. તાવ વખતે એકવાર ખેંચ આવે તો આવા બાળકોને જયારે પણ તાવ વધતો લાગે ત્યારે પેરાસીટામોલ , નાકમાં નાખવા માટે મિડાઝોલામ સ્પ્રે અથવા ક્લોનાઝેપામ નો ઉપયોગ કરી શકાય ( 2 વર્ષ થી મોટા બાળકોને )

ખેંચ વખતે મોઢેથી કંઈપણ આપવું જીવલેણ થઈ શકે

જો બાળકને તાવ વધતા વારંવાર ખેંચ આવે તો ભવિષ્યમાં ખેંચની બીમારી થવાની શક્યતા રહે છે  ,આવા બાળકોને કાંઈપણ કારણે તાવ આવે ત્યારે તાત્કાલિક સારવાર લેવી જરૂરી છે.

• એપિલેપ્સી ના મુખ્ય 3 પ્રકાર હોય છે.

1. Generalized Epilepsy
2. Partial Epilepsy
3. Complex Partial Epilepsy

ઉપરાઉપરી ખેંચ 1/2 કલાક કરતાં વધુ ચાલુ રહે અથવા બે ખેંચ વચ્ચે દર્દી સભાન ના થાય તો તેને Status Epilepticus કહેવાય એની સારવાર તરત ના મળે તો મગજમાં કાયમી નુકસાન થઇ શકે।  આવા દર્દીને તાત્કાલિક ICUમાં દાખલ કરવા જોઈએ , જેથી ઝડપથી સારવાર આપી શકાય.

1. Generalized Epilepsy:
2.   બે મુખ્ય પ્રકાર છે

• Generalised Tonic- Clonic Epilepsy

આવા દર્દીને ખેંચ આવે ત્યારે બંને હાથ પગમાં ઝાટકા વાગે , ભાન જતું રહે અને ઘણીવાર પેશાબ અથવા ઝાડો પણ થઇ જાય।અમુક વખતે દાંત વચ્ચે જીભ આવી જતા જીભ કપાઈ લોહી પણ આવે

• Absent  Seizure
• અમુક ક્ષણો માટે ભાન ગુમાવે છે , પૂતળા જેવો સ્થિર થઇ જાય ખોવાઈ ગયેલ હોય એવો ભાસ થાય
• 3 પ્રકાર છે

Typical

Atypical

Special features:

1. Myoclonic Jerks     b)     Eyelid myoclonus
2. પ્રકારની એપિલેપ્સીમાં શરીરનાં અમુક સ્નાયુમાં ઝાટકા વાગે અને ઘણી વાર વસ્તુઓ હાથમાંથી ફંગોળાઈ જાય

Juvenile myoclonic epilepsy

• પ્રકારની ખેંચ મોટેભાગે 14 વર્ષની ઉંમરથી શરુ 
•  થાય છે।  મોટાભાગના દર્દીને સવારમાં ઉઠતી વખતે Generalized tonic clonic attack અથવા Myoclonic jerks જોવા
• છે. આ પ્રકારની એપિલેપ્સીમાં Chromosome 6માં ઉણપ જોવા મળે છે

•  

   

• Simple partial seizure

•  

• પ્રકારમાં દર્દી ધ્યાન ગુમાવતો નથી અને શરીરનાં એકાદ ભાગમાં ખેંચાણ અથવા ઝનઝનાટી આવે છે
• Complex partial seizure
• લક્ષણો સાથે દર્દી થોડાક સમય માટે ભાન ગુમાવી દે છે અથવા ખૂબ વિચિત્ર વ્યવહાર કરે છે જેની દર્દીને કઈ માહિતી હોતી નથી

•  

• તાપસ:
• નું સચોટ નિદાન સગાસંબંધી, એ આપેલ માહિતી ઉપરથી થઇ શકે છે।  જો શક્ય હોય તો એપિલેપ્સી વખતે મોબાઈલ માં વિડિયો લઇ લેવામાં આવે તો નિદાન કરવામાં ઘણી મદદ મળી શકે।  આ ઉપરાંત EEG, MRI ની તાપસ અનિવાર્ય છે આ ઉપરાંત પણ કોઈ તાપસ ની જરૂર પડે તો કરાવવી જોઈએ કારણકે યોગ્ય સારવાર માટે સચોટ નિદાન ખૂબ મહત્વનું છે

• ખેંચ દરમ્યાન સગાસંબંધી અથવા દર્દી ને શું ધ્યાન રાખવું

  - દર્દીને એક પડખે સુવડાવવું , કપડાં ઢીલા કરી નાખવા

  - એને કઈ ઇજા ન થાય એનું ધ્યાન રાખવું

  - ખેંચ વખતે જીભ કચડાઈ જવાની બીક ઘણી વાર રહે છે , ઘણીવાર લોકો મોંમાં રૂમાલ મૂકે છે પરંતુ આવું કરવામાં શ્વાસ રૂંધાઇ જવાની શક્યતા રહે છે , એટલે એવા કોઈ પ્રયોગ અનુભવ વગર કરવા ના જોઈએ

  - ખેંચ વખતે દર્દી પૂરેપૂરો  સભાનવસ્થા માં ના આવે ત્યાં સુધી મોઢેથી કશું આપવું  ના જોઈએ

  - ખેંચ રોકવા માટે હાલમાંનાકમાં નાખવા માટેનું સ્પ્રે Midazolam ઉપલબ્ધ છે।  તમારા ડૉક્ટર ને બતાવવા જાઓ ત્યારે સ્પ્રેનો ઉપયોગ કઈ રીતે કરવો અને કેટલા પ્રમાણ માં કરવું એ સમજી લેવું।સામાન્ય રીતે દર્દીને એક પડખે સુવડાવી બંને નાકમાં સ્પ્રે કરી શકાય.

  - એપિલેપ્સીનું નિદાન એકવાર થઈજાય પછી એના પ્રકાર પ્રમાણે દવા લેવાની હોય છે હાલમાં ઘણી નવી દવાઓ ઉપલબ્ધ છે જેની આડઅસર જૂની દવાઓ કરતા ઓછી છે

  મોટાભાગે દર્દી ને 3-5 વર્ષ સુધી દવા લેવી પડે છે. આ ગાળા પછી 50-60% દર્દીઓને એટેક બંધ શકે છે અને દવા બંધ કરી શકાય છે પરંતુ 30-40% ને દવા આજીવન પણ લેવી પડે।  જો ખેંચની દવા બંધ કર્યા  પછી ફરીથી આવે અથવા દવા લેવા છતાં અમુક વાર ખેંચ આવે  તો આજીવન દવા લેવી પડે છે , લગભગ 30-45% ને આજીવન દવા લેવી પડે છે.

  - રાતનાં ઉજાગરા , અમુક દવાઓ , દવા લેવામાં અનિયમિતતા વગેરેને કારણે પણ ખેંચ ચાલુ રહી શકે.  ખેંચ ના દર્દીએ એમના ડોક્ટર પાસેથી કઈ દવાઓ ના લેવાય એ સમજી લઇ લીસ્ટ લઇ લેવું જોઈએ અને  જયારે પણ જરૂર પડે કોઈ પણ રોગ માટે દવા લેવાની જરૂર પડે ત્યારે એ લિસ્ટ બતાવવું જોઈએ

  ખેંચ આવ્યા પછી દર્દી સ્વસ્થ હોય તો પણ ઓછામાં ઓછા 6 મહિના સુધી વાહન ના ચલાવવું , કોઈ જોખમ વાળું કામ ના કરવું જોઈએ,હીંચકા - ઊંચાઈવાળી જગ્યા-આગ પાણીથી દૂર રહેવું જોઈએ

  - ઓપરેશન : જો દવાઓ લેવા છતાં ખેંચ કાબુમાં ના આવે તેવા દર્દીઓને તાપસ દરમ્યાન Focus (એટલે કે ખેંચનું ઉદ્ભવ બિંદુ) મળી જાય તો આવા દર્દીઓને ઓપરેશન પછી ખેંચ ઘણી કાબુમાં આવી શકે છે 30-45% ને બિલકુલ ખેંચ બંધ પણ થઇ શકે છે.આપણા દેશમાં આ ઓપરેશન ઘણા બધા સેન્ટર ઉપર ઉપલબ્ધ છે 

  Ketogenic Diet:

  80% ચરબીમુક્ત ખોરાક થી ઘણા અંશે ખેંચ ઓછી થઇ શકે છે આ ખોરાકનો મોટાભાગે જે બાળકોમાં ખેંચ દવાઓ છતાં કાબુમાં ના આવે ત્યારે ઉપયોગી થઇ શકે છે

   

  ટૂંકમાં એટલું જાણવું મહત્વનું છે કે ખેંચ એ કોઈ ગંભીર રોગ નથી. ખેંચના દર્દી નોર્મલ વિવાહિત જીવન જીવી શકે છે ખૂબજ ઓછા પ્રમાણમાં ખેંચ વારસાગત  હોય છે. હાલમાં દવા,ઓપરેશન, ખોરાક અને લાઇફસ્ટાઇલમાં ફેરફારથી યોગ્ય રીતે કંટ્રોલ કરી શકાય છે.